Oro har jokoz kanpo harrapatu gintuen SARS-CoV-2 koronabirusak. Ez dakit zientzia-komunitatean ere hala izan den…
Ustekabe-sentsazioa egon izan da, baina beti egon da pandemia baten arriskua. Elhuyarreko Ana Galarragak beti esaten dit, "zuk esaten zenuen bazetorrela, bazetorrela…". Eta hala da. Bazetorren pandemia bat. Ez genekien zeinek eragingo zuen; birus bat izango zela ziurra zen, baina ez genekien zein. Ezta noiz ere. Uste zabalduena zen gripe-birus bat izango zela, historian pandemien eragile nagusiak izan direlako. Esaterako, 2009an gripe baten pandemia txiki bat egon zenean, pentsatu zen hori izango zela, baina gero ez zen hain garrantzitsua izan. Kontua da beti egon dela arrisku erreala, eta ailegatu da. "Arriskua dago, handia da, eta erakunde guztiek prest egon behar dute aurre egiteko", ohartarazten zen, eta ez gara prest egon, hori da arazoa. Urtetan esan da zainketa epidemiologiko sendoa behar dugula, laborategiek eta ospitaleek prest egon behar dutela… Mundu osoaz hitz egiten ari naiz, e? Eta ia inor ez da prest egon. Pixka bat aurreratuago egon dira herrialde batzuk, Alemania esaterako. Badirudi han duela urte batzuk halako aurreikuspen bat egin zutela honelako pandemia bat etorriko balitz nola jokatu jakiteko. Eta neurriak hartu zituzten.
Zeintzuk?
Esate baterako, ospitaleak prest egotea. Eta badirudi han hildako gutxiago dagoela arrazoi horregatik. Baina osasungintza osoa da garrantzitsua, ez ospitaleak bakarrik, eta langileak behar dira. Hilabete batzuk pasa diren honetan, aipatzen ari da lehen mailako arretan daudenak abenduan eta urtarrilean hasi zirela esaten normalak ez ziren gauzak ikusten zebiltzala. Pneumonia asko, eta ezohikoak (hau da, birusek sortuak), arnas ezintasunak... Arazo bat zegoen. Zerk sortua, ordea? Birus batek? Zeinek? Gripe-birus batek? Aztertu eta ez, ez zen gripe bat. Bazegoen "zerbait", baina ez zioten izenik ematen, eta pixkanaka zabalduz joan zen "zerbait" hori.
"Gero eta argiago dago birusa otsaila baino askoz lehenago irten zela Txinatik, han sortu zela argi badago ere, beste asko bezala"
Garai hartan Txinan baino ez zegoela esan izan digute.
Txinan eta hemen. Gero eta argiago dago birusa otsaila baino askoz lehenago irten zela Txinatik.
Hala ere, zientzialariek argi duzue pandemia han hasi zela?
Bai. Eta ez da arraroa. Birus berri asko han hasten dira.
Zergatik?
Han dituzten egoerengatik. Pandemia guztiak gertatu izan dira espezieen arteko mugak gainditzen direlako, eta animaliengandik gizakiengana pasatzen direlako birusak. Mundu osoan daude animaliak, mundu osoan animaliek birusak dituzte, baina hango egoera batzuek erraztu egiten dute birusak alde batetik bestera pasatzea; oso gertu egoten dira animalia basati horiek eta gizakiak. Argi dago han sortu zela, beste batzuk sortu izan diren moduan, eta beste batzuk sortzen ari diren moduan. Hori ez dugu ahaztu behar: badaudela hainbat gripe-birus berri, pauso hori egiten ari direnak, une honetan ere.
Pandemia bat bazetorrela ohartarazten zenbiltzaten zientzialariek COVID-19ak dituen ezaugarriak izatea aurreikusten zenuten?
Batzuk bai. Esaterako, pandemiak oso erraz zabaltzeko bidea arnasbideetatik transmititzea da. Gaitza elikagaien edo odolaren bitartez hedatzen bada askoz hobeto kontrolatzen da. Gainera, kasu honetan mikroorganismoa berria da eta ez dugu immunitaterik, ez daukagu oroimenik. Ondorioz, arin hedatzen da. Bestalde birulentzia dago, hau da, zenbateko kaltea egiten duen. Birus batzuk beste batzuk baino kaltegarriagoak izan daitezke. Hau oso kaltegarria da? Ez hainbeste. Pertsona asintomatiko asko dago. Kontua da sintomak agertzen direnean, bereziki populazio zaurgarri batzuetan, arazo larriak ematen dituela. Hala ere badaude beste birus batzuk, adibidez espero zena, gripearen birus batzuk (H5N1, H7N7), askoz ere hilgarriagoak direnak. Egia esan, espero zen pandemia gripe batek eragingo zuela, eta birulentoa izango zela.
2012an agertu zen MERS delakoa koronabirusa ere bazen, ezta?
Bai. Baina hura ez da mundu osora hedatzeko gai izan. Lehenengo SARS hura ere (SARS-CoV-1), 2003an agertu zena, askoz ere birulentoagoa zen, hildako portzentajea altuagoa zen. Baina transmititzeko ahalmen txikiagoa zuen. Eta oraingo honek hori du handia, oso erraz kutsatzen da.
Zergatik eragiten die hain modu ezberdinean batzuei eta besteei? Mutur batean asintomatikoak, bestean hildakoak. Birusetan arrunta izaten da hori?
Bai, birus askoren kasuan gertatzen da. Ikusten dugu udazkenean eta neguan, gripearen eta hotzerien birusekin zer gertatzen den. Batzuek hotzeria izaten dugu eta beste batzuek ez. Batzuek gripea izaten dute eta gripe hori pneumonia batekin konplika daiteke eta jendea hiltzen da, eta beste batzuek ia ez dute sintomarik. Eta denok gaude gripearekin kontaktuan.
"Gehienok immunizatu ahala urtaroari lotutakoa eta arinagoa bihurtuko da gaitza, baina immunitatea poliki lortu behar dugu"
Zer du berezi koronabirus honek?
Transmisio-maila altua. Une honetan gripearena baino altuagoa, populazioaren gehiengoa immunizatu gabe gaudelako. Segur aski birusa gure artean geldituko da betiko, nahiz eta udaberrian ez dakit nori entzun nion abuzturako desagertuko zela (tira, posible zen, SARS-CoV-1 hura desagertu zen bezala, urtebete ondoren ez baitzen kasu gehiagorik egon). Oraingoaren kasuan, immunizatzen garen heinean kutsakortasuna jaitsiko da, nahiz eta berrinfekzioak egon daitezkeen, baina segur aski ez hain sintoma larriekin. Ikusten dugu ume txiki batzuek dituzten hotzeriak oso larriak direla, eta nagusiak garenean, aldiz, hotzeriak ez dira konplikatzen, immunizatuta gaudelako. Sintomak ditugu, baina arinak. Segur aski birus honekin gauza bera gertatuko da, baina urteak pasatu behar dira hori gertatu arte.
Oraingoz, SARS-CoV-2aren ezaugarri bat urtaroen menpe ez egotea da.
Jakina. Esandako gauza beragatik, populazio gehiena immunizatu gabe dagoelako, eta birusak zabaltze-aukera asko duelako. Baina gurekin geratzen baldin bada, eta gelditu egingo da, urteak pasa ahala urtaroko gaitza bihurtuko da, beste koronabirusak bihurtu diren bezala. Hori da espero dena. Horretarako populazioaren gehiengoak immunizatuta egon behar du. Hala ere, poliki-poliki lortu behar dugu immunitatea, bestela ordaina oso handia izango da. Eta bitartean neurriak hartu behar ditugu gaixotasuna kontrolatzeko. Ingalaterran, hasieran, neurririk hartu ez eta herritarrak azkar immunizatzea nahi zuten; gero atzera egin zuten. Etikaren ikuspuntutik ezin da halakorik baimendu.
Pandemia honek oso kezkatuta gauzka, gaixo eta hildakoen kopuruagatik ez ezik, ondorio sozialengatik eta ekonomikoengatik ere. Eta denok zuoi, espezialistei begira gaude, ea itxaropenik ematen diguzuen txertoa laster etorriko dela esanez. Esperantza faltsuak zabaltzen ari dira txertoen kontura?
Bai. Espero dugu txertoa ailegatzea, eta segur aski bat baino gehiago ailegatuko da, mota ezberdinetakoak eta agian populazio ezberdinei emateko, dosi ezberdinekin… Baina ezin dugu espero txerto hori hemendik gutxira izatea.
Lortuko dela bai? HIESaren aurkakoa, adibidez, ezin izan da garatu.
Ezberdina da. HIESaren birusa askoz ere aldakorragoa da genetikoki, asko mutatzen da, eta horregatik arazoak daude txertoa bilatzeko. RNAzkoa da eta horiek dira asko mutatzen direnak; koronabirusa ere RNAzkoa da, baina zorionez koronabirus hau ez da hain aldakorrak. Hala ere horrek ez du esan nahi hemendik urte batzuetara, gurekin gelditzen baldin bada eta gehiengoa immunizatuta baldin badago, mutatzen hasiko ez denik. Baina hori etorkizunak esango du. Orain dakiguna da ez dela oso aldakorra, oso gutxi aldatu da hilabete hauetan. Horrek erraztu egiten du txertoa bilatzea.
Ez dela berehala lortuko esan duzu, baina.
Txertoa ailegatuko da segur aski, baina ikusi beharko da ailegatuko diren txerto horiek eraginkorrak diren ala ez, eta zein neurritan, txerto batek antigorputzak sor baitiezazkieke herritarren % 20ri, edo % 50eri, edo % 80ri. Edo ia denei, % 100eko txertorik ez badago ere. Beraz, ez dakigu zein izango den eraginkortasuna. Hori da hurrengo hilabeteetan ikusi behar dena, eta ez bizpahiru hilabetean, baizik eta urtebete barru, gutxienez. Hilabete asko itxaron behar da ikusteko orain proba-saioak egiten ari diren pertsona horiek antigorputz-mailak mantentzen dituzten, immunizatuta gelditzen diren, birusarekin kontaktuan daudenean zelan erantzuten duten. Jadanik izan ditugu emaitza batzuk I eta II faseetan, baina benetako emaitzak izateko 2021. urtea beharko dugu.
Txertoa segurua izatea da beste alderdi bat. Hori behatzeko denbora luzeagoa behar da, laburragoa…?
Aldi berean ikusten da. Eta I eta II faseetan ez da albo-ondoriorik ikusi, baina bosgarren edo seigarren hilabetean ager daitezke. Arraroagoa da, baina gerta daiteke.
Espainiako Osasun ministroak esan berri du urtarrilean eduki dezakegula txertoa.
Txertoa egon daiteke. Esan ahal digute "emaitzak onak izan dira III fasean, abuztutik hona paziente hauek ondo jasan dute, ez dute izan albo-ondoriorik, beraz segurua da, eraginkorra da antigorputzak sortu dituzte eta...". Hori guztia esan daiteke, eta txerto bat badugula esan. Baina hala eta guzti ere, txertatu diren pertsona horiei jarraipena egin beharko zaie, aztertzen jarraitu beharko da. Gero ekoizten hasi beharko litzateke, eta abar. Produkzioa luzea da, eta garestia. Ezin da egin edozein lekutan, neurri bereziak behar dira… Eta milioika dosi beharko dira. Txerto gehienen kasuan (ez dago guztiz argi, ez dituztelako emaitza guztiak argitaratzen), gutxienez bi dosi beharko ditugu, beste txerto batzuekin gertatzen den bezala.
Bitartean gizartearen funtzionamenduari eragiten dioten babes-neurriak hartzen ari dira. Zer iritzi duzu horiez, mikrobiologo modura?
Babes-neurriak hartu behar ditugu eta funtsezkoenetakoak izango dira maskarak ondo erabiltzea, distantzia mantentzea ahalik eta gehien... Orain arte eguraldi ona izan dugu, kalean egon gara asko, eta horrek birusa barreiatzea eragiten du. Zenbat eta denbora gehiago eman leku itxietan, arriskua handiagoa da, ondo aireztatzen ez bada. Orain udazkena eta negua datoz eta beti ikusten da, arnasbideetatik transmititzen diren birusek askoz ere intzidentzia altuagoa dutela neguan. Askoz hurbilago gaudelako elkarrengandik, eta denbora gehiago leku itxietan. Beraz, espero da neguan askoz ere kasu gehiago egotea, distantzia ez dugulako mantenduko hain erraz. Eta eraman ohi ditugun maskarek ez dute %100 babesten.
Airean luze egoten da birusa?
Ez hain luze. Jaitsi egiten da, pisuagatik. Baina hasieran uste zen metro bat eta metro bi arteko distantzia egiten zuela, eta ondoren jaitsi. Orain ikusi da airean mantendu daitekeela, tanta mota ezberdinak kanporatzen ditugulako, eta tanta txikiak askoz ere distantzia handiagora ailegatzen direla. Eta ikusi da ere, hasieratik, arriskua ezberdina dela jardueraren arabera: hitz egitea, abestea, korrikan joatea...
Orduan, 1,5 eta 2 metro arteko tartea utzi beharra, alegia, etengabe zabaltzen den mezua, alferrekoa da?
Egiten ari garenaren arabera laburregia da, bai. Nahiz eta maskara erabili.
Gomendio hori ematean jarraitzen da hala ere.
Hamar metro uzteko ezin dugu esan eta! Lortu behar dena, bereziki, leku itxietan aireztapen ona izatea da.
Eta neguan zelan moldatuko gara?
Bada, leihoak irekita, ahalik eta gehien. Eta ondo jantzita. Beste aireztapen-motarik ez badago, behintzat.
"Umeek eskolara bueltatu behar dute, etxean egotea ez da ona inorentzat; arriskua dago, baina beste leku batzuetan ere bai"
Oraingo kezka nagusia eskolara bueltatzearen ondorioak dira. Zer irizten diezu hartu diren neurriei?
Uste dut umeek eskolara bueltatu behar dutela. Etxean egotea ez da ona ez eurentzat, ez gurasoentzat, ez inorentzat. Arriskua dago bueltatzen badira? Bai, baina arrisku hori parkean, hondartzan eta beste leku batzuetan ere badute. Ezin dugu esan umeak edo gazteak ez dutela eskolara joan behar, edo institutura, edo unibertsitatera, eta gero denak elkartuta egitea festa batean. Neurriak hartu beharra dago. Zer neurri? Hara, herrialde bakoitzak bereak hartu ditu. Uste dut garrantzitsua dela ere hemen ume guztiei hasieratik beren etxeetan erakutsi zaiena, gauza garrantzitsu bat: eskuak sarritan garbitzea. Hori funtsezkoa da. Bestalde, erabaki da 6 urtetik gora maskara erabiltzea, eta argi dago denok erakutsi behar diegula gure umeei garrantzitsua dela ondo erabiltzea, ez partekatzea ondokoarekin. Egoera ez da normala (erabiltzen den "normalitate berria" esamolde hori ez zait batere gustatzen, bide batez esanda), eta gauden egoerarako neurriak hartu behar ditugu.
Eta testak egitea eskoletan?
Ez dut uste test masiboak egitea garrantzitsua denik, edo esanahi bat duenik. Eskola batean adibidez, "denei egingo diegu" esatea ez da bidea, horren emaitza gaur oso ona izan daitekeelako, baina handik bizpahiru egunera edozein pertsona kutsa daiteke. Agian hobe litzateke noizbehinka egitea batzuei, ausaz. Jakina, agian negatiboari egingo diozu, eta positiboa dena ez duzu harrapatuko. Baina uste dut zentzu handiagoa lukeela horrek, denei egun berean egiteak baino.
Horren hurrengo pausoa aztarnariek lan handia egitea izango litzateke...
Momentu honetan ez daukaguna. Hasieratik esan zen aztarnarien lana garrantzitsua zela, funtsezkoa zela pandemia kontrolatzeko. Eta hasieran Euskal Herrian oso gutxi zeuden, hala esaten genuen. Orain zerbait indartu da, baina hala ere uste dut gaur egungo kopurua oso eskasa dela. Esaten da aztarnari bat egon beharko litzatekeela 4.000 biztanleko. Eta orain dugun kopurua askoz ere baxuagoa da.
Unibertsitateak lidergoa hartu behar luke honelako egoeretan?
Argi dago adituak gehiago hartu behar direla kontuan, hainbat neurri hartzeko. Ez unibertsitatekoak bakarrik, ospitaleetakoak eta beste batzuk ere bai, baina politikariek askotan ez dituzte kontuan hartzen. Estatuan ikusten ari gara askotan Fernando Simón ateratzen dela prentsaurrekoak ematera; bera medikua da, aditua da, eta nik badakit berak esandako hainbat gauza ez direla egin, eta bestelako neurri batzuk hartu izan dira.
2003an SARS-CoV-1 birusa agertu zenean txertoa aurkitzeko ikerketa asko egin ziren, baina birusa desagertutakoan ikerketa haietarako finantzazioa ere eten zuten. "Aurrera jarraitu izan balitz, agian, etorkizunean baliagarria izango zatekeen txerto bat garatuko zuketen"
Oinarrizko ikerkuntzan gehiago inbertitu izan balitz orain hobeto ibiliko ginatekeela sarri entzun dugu hilabeteotan.
Askotan esan dugu 2003an, SARS-CoV-1 agertu zenean, txerto baten bila hasi zirela. Ikerketa asko egin zituzten, eta bazituzten hainbat molekula, txerto horren aitzindariak izan zitezkeenak. SARS hura desagertu zenean inbertsioa ere desagertu zen, eta ikerketa haiek tiraderan gordeta geratu ziren, ikertzaileen iritziaren kontra noski. Aurrera jarraitu izan balitz, agian, etorkizunean baliagarria izango zatekeen txerto bat garatuko zuten. SARS-CoV-1 eta SARS-CoV-2 oso antzekoak dira genetikoki, beraz...
SARS-CoV-1 desagertu bazen zergatik uste duzu oraingoa geratu egingo dela?
Askoz ere gehiago hedatu delako. Hura oso gutxi hedatu zen populazioan, kasu gutxi egon ziren, 8.000 inguru, eta eremu txikian. Orain milioika kasu ditugu, eta bat-batean desagertzeko hipotesia ez da erreala.
Etor daiteke beste birus bat oraindik honekin borrokan gabiltzala?
Bai. Izatez, duela hilabete batzuk entzun genuen Txinako eskualde batzuetan gripe-birus berri baten kasu batzuk zeudela. Zorionez, momentu honetan birus berri horiek ez dira gai gizakiz gizaki ondo transmititzeko. Animaliengandik gizakiarengana bai, baina gero ez, eta beraz gizaki gutxirengana pasatzen dira. Eskerrak.
Birusak beti izan ditugu baina gehiago orain, ekosistemen arteko talkarengatik?
Historian pandemiak izan dira beti. Kontua da orain askoz ere pertsona gehiago bizi garela munduan, eta askoz gehiago partekatzen dugula mundua animaliekin, leku txikietan, eta hori arazoa da. Konpontzeko zaila.
Konfinamendua hasi eta gutxira PCR testak azkarrago egiteko protokoloa sortu zuen lantaldean egon zinen. Gerora zeresan handia ekarri zuen gai horrek.
Gu prest egon ginen unibertsitatean lantalde hori sortzeko, une batean beharra zegoela sumatu zelako eta Osasunaren Mundu Erakundeak esan zuelako, ondorengo hilabeteetan baieztatu den bezala, testak egitea funtsezkoa zela pandemiari aurre egiteko. Hemendik ikusten genuen Euskadin test gutxi egiten zirela, ospitaleak gainezka zeuden, mikrobiologia-laborategiak gainezka zeuden… Eta taldea sortu zen hemen testak egin ahal zirelako, bazegoen egin zezakeen talde bat, eta gainera testak egiteko protokolo berria sortu zen, kit komertzialen menpekoa ez zena. Garai hartan gertatzen zen enpresek ez zutela nahikoa kit saltzeko. Orain produkzioa handitu da, baina mundu osorako egin behar dute, eta ikusteko dago gerora arazorik ez ote den egongo. Tira, horretarako sortu zen taldea, protokoloa martxan jarri zen boluntario askorekin, eta konfiantza genuen zerbaiterako izango zela. Azkenean erakundeek ezetz esan ziguten, beraiek egingo zituztela test horiek. Azkenean zer edo zertan lagundu izan dugu, baina oso gutxi.