Unai Aranzadi: "Ezinezkoa da benetako kazetaritza-ariketa bat egitea Ukrainako gatazka ondo kontatzeko, ez dagoelako lekurik horretarako"

Gerra eta gatazka-gune batean baino gehiagotan ibilitako beteranoa zara. Bizi izandako guztietatik, zeinek eragin dizu gehien?

Politikoki, Kolonbia; hala ere, gaur egun, Ukraina dela esango nuke. Izan ere, uste dut kazetaritzaren amaiera ikusten ari garela, gatazka hori kontatzeko moduagatik. Hedabideek esaten dute gerra egun batetik bestera hasi zela, pertsona baten gutiziagatik. Hala ere, horren atzean hasiera bat dago: Maidan. Ni han egon nintzen, eta sekuentzia osoa ezagutzen dut. Mendebaldeko hedabide eta politikariek iraultzatzat jo zuten 2013-2014ko mugimendu hori, baina, teknikoki, estatu kolpe bat izan zen: alderdi komunista eta beste dozena bat alderdi legez kanpo utzi zituzten, eta, Ukraina 130 gutxiengo etniko baino gehiago dituen herrialde plurinazionala izanda, horien guztien kontrako legeak indarrean jarri zituzten. Gainera, ezkutatu nahi duten arren, bidea eman zieten talde neonazi eta ultraeskuindarrei errusieraz hitz egiten zutenen edota ijitoen kontra egiteko. Egia da talde horiek ez direla gehiengoa Ukrainan, baina haien gorroto-diskurtsoa nagusitzea lortu dute.

Kazetaritzaren amaiera ikusten ari garela diozu, zergatik?

Erabat bihozgabea iruditu zaidalako gaiarekiko sortu den histeria ikustea, inolako kazetaritza-lanik egin gabe; dena da propaganda, nik "Bidenen gerra" deitzen diodan gatazka honen zergatiak eta konplexutasunak ulertzeko batere zentzuzko hausnarketarik egin gabe. Ondorioz, ezinezkoa da benetako kazetaritza-ariketa bat egitea gatazka hau ondo kontatzeko, ez dagoelako lekurik horretarako.

Bidenen gerra...

Orain ezagutzen dugun gerra hasi zenean ukrainarrek errusiarrekin negoziatu nahi izan zuten: Bielorrusiaren hegoaldean egin zuten inbasioa hasi eta lehenengo astera, eta ondoren, Turkian. Baina Joe Biden AEBetako presidentea atoan hegazkin bat hartu eta Europara etorri zen Volodimir Zelenski Ukrainako presidentearekin batzeko eta negoziaketak bertan behera utz zezan eskatzeko. Hala ere, nik uste dut, arinago edo beranduago, negoziaketa bat egon beharko dela, egoera jasanezina delako. 

Histeria aipatuta, Errusiaren inbasioa hasi zenetik hona badirudi jendea gatazka nolabait ahaztuta edo bigarren maila batean utzi duela. Jendeak gerrarekiko sentsibilizazioa galdu al du?

Agian oinarrira bueltatu gara, 2014 hartan bezala, Janukovitxen kontrako estatu kolpetik herrialdearen ekialdeko gerra hartara, nolabait ahaztuta zegoena, gutxi erakartzen zuena. Badirudi berdina gertatzen ari dela orain. Kievek bonbardaketak jaso zituen hasieran, baina orain, gutxi gora behera, lasai dago inguru hori. Dena dago jokoan ekialdean; gerra han dago. Nik ez dut ukatzen Errusiaren inbasioa, argi eta garbi inbasio bat izan delako, baina Donbass aldean gertatzen ari dena beste gauza bat da. Izan ere, bertako biztanleriak ez zuen bat egin Maidaneko estatu kolpearen ondoren adostutakoarekin. 

Nazioartekotu den gerra zibila aipatu duzu inoiz. Nondik dator, bada, gatazka horren oinarria?

Ukrainako ekialdeko herritarrek ez zuten independentzia nahi Maidaneko kolpearen ondoren, eta Errusiak ez zuen nahi horiek bere egin. Herritarrek autonomia moduko bat aldarrikatzen zuten, betiere Ukrainaren barruan; errespetua eskatzen zuten, eta ez zuten onartzen estatu kolpea. Hala ere, Mendebaldeko agintariek erabaki zuten prozesu hori guztiz blokeatzea, eta, ondorioz, gaur egungo gerra kronologia zehatz baten emaitza da; nire ustez, planifikatutako gatazka bat da. 

Gainera, Mendebaldeko agintariek bazekiten uneren batean Errusia baztertuta sentituko zela, eta badakite Errusiak gogor erantzuten duela beti. Ni Txetxeniako gerran egon nintzen, eta aurrez aurre Kadyrov ezagutzeko aukera izan nuen. Badakit zelan pentsatzen duen jende horrek, argi zegoen gogor oldartuko zirela, eta hala izan da.

Ukrainako gatazka 2014tik ezagutzen duzu; ordutik, joan-etorrian ibili zara. Zelan bizi dituzu halako egoerak?

Niretzat oso tristea da. Azken bidaia Kievera egin nuen, tokiko jendea trenetan ihesi zebilela. Ni bi seme-alaben aita naiz, eta nire enpatia beti dago herritarren alde, sufritzen dutenen alde. Oso gogorra zen ikustea emakumeak eta umeak trenak hartzen eta gizonak bertan gelditzen derrigorrezko erreklutamenduagatik. Hala ere, esan bezala, frustrazioa da gehien sentitu dudana. Kazetaritzak lagundu beharko luke gatazka baten sekuentzia osoa kontatzeko eta arazoari amaiera emateko; eztabaida pizteko. Baina, kasu honetan, hori ez da egon, eta oso tristea da. Nire kasuan, ikusi dudanaz hitz egin dut; morteroen erasopean lan egin dut, eta jendea ebakuatzen lagundu dut. Hori dena grabatuta daukat; euren azalean jarri naiz. Baina, neonazien edo talde ultraeskuindarren inguruan hitz egiten duzunean, edota Zelenskiren ustelkeriaz ere, jakinak direnak, errusiarren eta Putinen aldekoa zarela entzun behar izan ditut. Ondorioz, eztabaida horren pobrea eta kaskarra da erdiragarria dela. Oinarrizko sen onaren, politikaren eta kazetaritzaren amaiera da.

Unai Aranzadi kazetariak 2014tik darama Ukrainako gatazka   jarraitzen, zuzenean. Argazkian, Donbassen. © Unai Aranzadi

Kazetaritzaren ikuspegitik, zer botatzen duzu faltan Ukrainako kasuan?

Nik uste dut gatazka honek beste alde batetik kontatzeko beharra duela, eta ez naiz errusiarren ikuspegiaz ari, baizik eta ukrainarren beste aldeaz. Zelenskik dioenean Donbass eta Krimea Ukraina direla, orduan, bere herrikideen kontra ari da, orain hainbat urte egin izan duen bezala. Eta hori da gakoa; gerra zibil gisa hasi zen, ukrainarrak ukrainarren kontra. Ondoren, bai, Errusia eta Wagner taldeko mertzenarioak sartu dira, baina hasiera atzetik dator. Horregatik, nire ustez, kazetaritzak hori dena kontatu beharko luke, hasieratik.

Kasu honetan, propagandaren pisua inoiz baino handiagoa dela dirudi...

Bai! Dena da propaganda. Ezagutzen dudan hedabide bakarra kritikoa dena egoerarekin eta bere ildo propioa duena da Berlingo hedabide bat. Komunikabide oso ezkertiarra da, Berlin Ekialdean sortutakoa, 1947an. Eurekin egin dut lan, eta haien orrialdeetan idatzi ditut Ukrainako gerran ikusitakoak. Ezker erradikalaren ildoa bere egin dute, eta oso kritikoak dira NATOrekin, eta ez daukat arazorik esateko hainbat kontutan bat egiten dudala eurekin. Izan ere, hemen, Euskal Herrian, eta beste leku askotan ere, ez dut hedabide bakar bat ere ezagutu Europan Ukrainan gertatzen ari denarekin ikuspegi kritikoa duena.

Agenda mediatikoa, baina, interesek markatzen dute. Zeren arabera?

Kazetaritza merkatua da, negozio bat da, eta kazetariak gatazka-guneetara bidaltzea ez da merkea. Orduan, nork kontrolatzen du narratiba? Bada, bidalketa horiek egiteko dirua daukatenek, eta horiek ez dute asmorik gauzen ordena edo statu quoa aldatzeko. Hedabide horien helburua da gauzak bere horretan mantentzea.

Espiral batean gaude, Ukrainaren kasuan ikusi dugu hori, baina baita pandemian ere. Ikus dezakegu nola berdin duen zein hedabide kontsumitzen duzun, kontatzen ari dena, oinarria, berdina delako ia guztietan.

Pesimismo horren ondotik, baina, zergatik erabaki zenuen gerra-kazetari izatea?

Nik uste nuelako egia, benetakoa, gerran aurkituko nuela modu oso agerikoan. Baina guztiz kontrakoarekin egin dut topo. Gerran, esaten den bezala, "lehenengo biktima egia da". 

Horrez gainera, historia lehenengo pertsonan bizi nahi nuen, baina egoismoetatik aldenduta. Gerora konturatu nintzen "Bang-Bang" delako horrek ez dituela istorioak kontatzen, are gutxiagoa frontean egonda, eta, denborarekin, ikasi dut kontatu beharrekoa atzean dagoela. Momenturen batean, nahiko nuke ikusitako hori guztia ikuspegi pertsonalago batetik kontatu ahal izatea, liburu edo dokumental formatuan.

Logistikoki, zelan egiten duzu lan gatazka-guneetan?

20 urte nituela, Gazan (Palestina), gogoratzen dut hedabide garrantzitsu bateko talde handi bat ikusi nuela eta nire buruari esan niola: "Egunen batean medio horiekin guztiekin bidaiatu ahal izatea nahiko nuke". Bada, 25 urte baino gehiago pasa dira, eta lehen bezain txiro jarraitzen dut lanean; ekipaje arin batekin, baina metatutako esperientzia guztiarekin. Garrantzi handia ematen diot aurreko dokumentazio-lanari; joango naizen herrialdearen nondik norako guztiak jakitea gustatzen zait. Bestalde, mundu-mailan hainbat hedabide ditut zerrendatuta, ia bat ere ez Estatu espainolekoa, badakidanak lanen bat eros diezadaketena. Halaxe funtzionatzen dut. 

Zeren arabera erabakitzen duzu istorio bat edo beste kontatzea?

Zerbait garrantzitsua dela uste dudalako egiten dut lan. Seguruenik, inori ez zaio axolako gaia, eta ozeanora mezudun botila bat botatzea bezala izango da, baina egiten dut garrantzitsua delakoan. Badaude leku batzuk amorruz beteta joan naizela, hala nola 2003an Ugandara; gatazka izugarria izan zen, umeak bahitu eta soldadu bihurtzen zituzten horietakoa.  1.000 dolarrekin, nire argazki-kamerarekin, hara joan, gaia jorratu eta hainbat hedabide handitan argitaratu nuen. Joan egin nintzen gertatutako hori ezagutarazi nahi nuela eta, egindako horri esker, ahaztutako gerra hura agerian jarri nuen.

Ahaztutakoak, ala ikusezinak?

Bai, hori da. Izan ere, ahazteko, lehenago ezagutu beharra dago, eta mota horretako istorioak ez dira ezagunak. Are, merkatuan minaren agenda delakoa dago, eta hedabideek merkatu horren beharrei erantzuteko lan egiten dute, ez gizartearen onurako. Ukraina, adibidez, orain mintzen gaitu, baina lehen, orain zortzi urte, ukrainarren armadak Donetseko 200 ume hil zituenean, non zegoen haien mina? Non zegoen nazioartearen dolua? Inon. Merkatua interes horien arabera antolatzen da.

Adibidez, Kongoko ekialdean lan egin izan dut, hango egoera ikusarazteko, non bost milioi hildako baino gehiago egon diren. Hala ere, interes ekonomiko asko daude han, bateriak eta txipak egiteko lehengaiak daudelako. Horren ondorioz, han gertatzen denak ez du axola, eta, egitekotan, zerbait exotiko moduan saltzen digute. Kontrara, agintariek edo boteretsuek interesa badute zerbait kontatzeko, etengabe errepikatuko digute gaia, eta, noski, ez gara immuneak.

Kazetaritza ikasi dugunok, karrerako lehenengo mailan, irakasleek azaltzen ziguten kazetariona lan-soziala zela. Hala jarraitzen du izaten oraindino ere?

Profesionalki lan egiten dutenak merkatuaren arabera mugitzen dira. Informazioa monetizatu egiten da, eta hori, neurri batean, logikoa da lanak kostu bat daukalako. Hala ere, nik uste dut dagoeneko ez dagoela ikuspegi sozialik. Ikusi ahal izan dudanagatik urteotan guztiotan, hedabideetako langileek eskatzen diotenari men egiten diete, eta freelance direnek, azkenean, merkatuak dioenaren arabera jokatzen amaitzen dute, eta merkatuak irizpide oso argiak ditu: neutrala dena ikuspegi neoliberalaren barruan kokatzen da, eta hortik kanpo irteten dena muturreko gisa ikusten da.

Dena dela, mundua ulertzeko kazetaritza ezinbestekoa dela esan da askotan, baina nik ez dut uste hala denik, ez da behar-beharrezkoa horretarako.

Horri guztiari aurre egin dakioke?

Gazteak garenean ilusioz egiten diogu aurre munduari, eta horrek animatu egiten nau oraindik ere. Hala ere, denborarekin, den-denok okerbideratzen gara. Hala ere, nik hedabide publikoen funtzio sozialean sinisten dut. Horretarako, baina, garrantzitsua da medio publikoek finantziazio ona izatea, kalitatezkoak izatea eta ahalik eta independenteenak izatea. Nik zortea izan dut halakoak ezagutzeko, Suediako hedabide publikoak erreferentziazkoak direlako zeregin horretan. Hala ere, apurka-apurka galbidean daude ere.

Nire kasuan, ni beti garbi jokatzen saiatu naiz, sinetsita kontatzen nengoenak merezi zuela. Inoiz ez dut amorerik eman galdatu ahal izan zaidanari, nahiz eta batzuetan ekonomikoki suizida izan den.

Kritikatzen duzun merkatu horri aurre egiteko, nolabait, 2001ean, Independent Docs ekoizpen etxea sortu zenuen. Zelan laburtuko zenuke proiektu horren ibilbidea?

Eginari aurre eman beharra dago, kar kar. Hala ere, aitortu beharra daukat nahi izan dudana egin eta esateko aukera izan dudala, baina kostu profesional handi baten truke. Nazioarteko hedabide handiekin lan egin izan dut, baina jaten ematen zidaten horiekin borrokalari jarri nintzen. Ez nuen bat egiten medioen narratibarekin, batzuetan zikina zelako zelan jorratzen zuten gai jakin bat, eta hori kritikatzen hasi nintzen.

Adibidez, 2008an, Bolivian, soldaduek indigenen kontrako hilketa bat jorratu nuen, eta, bueltan nengoela, ikusi nuen Espainiako Estatuko hedabide nagusienek zabaldu zutela soldaduen eta indigenen arteko enfrentamenduen ondorio izan zirela hilketak, eta ez zen hala izan. Horren ondorioz, hainbat gai jorratzeari ezezkoak ematen hasi nintzen, agintarien ildoa jorratzeko prest ez nengoelako. Nolabait, autosabotaia jorratu dut urteotan guztiotan.

Urtarrilaren 14an, zure azkenengo lanaren aurrestreinaldia egin zenuen Getxon: A costa dos Lançados. Zertan datza dokumentala?

Migrazio-mugimenduaren iraganari eta orainari buruzko paradoxa erakutsi nahi izan dut. XV. mendean, Espainia eta Portugaldik kanporatutako judutarrak ziren mendebaldeko Afrika beltza esploratu zutenak, behartuta, Inkisiziotik ihesi. Orain, 500 urte beranduago, beste gizagaixo batzuk bide bera egin behar izaten dute, baina kontrako norabidean, txalupetan gurera heldu nahian. Gehien hazten ari den migrazio-bidea da, eta munduko hilkorrena da. Hildakoak badakizkigu, baina are gehiago desagertzen dira. Hala ere, hainbat gai jorratzen ditut, hala nola kolonialismoa, esklabotza, giza eskubideak, Iparraldearen eta Hegoaldearen arteko desberdintasun-harremanak, ustelkeria, Afrika beltzeko migrazio-arazoaren sorrera, baina ez itsasoko salbamenduan arreta jarriz, baizik eta Europarako bidaiari ekitera bultzatzen duen horretan, eta herrialde horietako errealitatean.

Zer dago migrazio horien atzean, orokorrean?

Kolonialismoaren ondoren etorritako Afrikako independentzietan dator jatorria, nolabait. Afrikarren etorkizuna edo nahia ez da migratzea. Azkenaldian saltzen ari zaigu migrazioa zerbait positiboa dela, eta hala da besterik ez duzunean eta irtenbide bakarra hori denean. Baina ezin dugu migrazioa hauspotu. Afrikarrek euren herrietan bizitzeko eskubide osoa dute, herrialde duinetan. Afrikarrek eskubide osoa dute Afrika kontinente errespetatu bat izateko, eta iparraldeko eta hegoaldeko herrialdeen arteko erlazioak elkarrenganako onuratsuak izateko.

Han zaudenean, konturatzen zara gehienek ez dutela alde egin nahi. Gutxiengo bat da migratzeko prest dagoena. Kasu honetan, jorratu dudan migrazio-bidea munduko hilkorrena da, eta horren berri izan dugu hildako gorputzak topatu ditugulako itsasoan. Hala ere, ez dakigu zehazki zenbat desagertzen diren. Ildo horretan, nik uste dut arriskutsua dela pentsatzea afrikar guztiek gurera etorri nahi dutela, euren irtenbide bakarra dela, eta foku edo indargune guztia haien erreskatean egon behar dela, azken horren garrantzia eta beharra alde batean utzi gabe. Iraganari erreferentzia eginez, antzina, europar-zuriek beltzen arimak salbatu nahi zituzten; gaur, haien gorputzak.

Hartara, berriro diot, ez dut uste positiboa denik migrazioa hauspotzea, horren zergatia ezagutu barik. Migrazioa eten behar da, baina ez ultraeskuindarrek diotenagatik, baizik eta lagundu behar ditugulako haien sorterrian bizitza duin bat izateko.

Dokumental hori garatzeko, Getxoko Udalaren diru-laguntza jaso duzu, ezta?

Bai, bueno, Udalak laguntza eman zion Unesco Etxeari, eta nik egin dut haien eskariz. Hala, diru-laguntza publikotik etorritako lan bat denez hau, asmoa da, orain arte egin izan dudan bezala, lana publikoari bueltatzea, doan. Izan ere, hori da gehien gustatzen zaidana, jendearekin konpartitzea.

Etorkizunera begira, zer proiektu dituzu buruan?

Guztiz modu askean gara dezakedan dokumental edo liburu bat egitea gustatuko litzaidake, ikuspegi pertsonalago batetik egindakoa. Orain arte, zortea izan dut bat egiten dudan erakundeekin lan egiteko, eta gustu handiz egin ditut enkarguak. Hala ere, orain, lokaletik abiatuta zerbait unibertsalago batera doazen istorioak kontatu nahiko nituzke, eta Euskal Herria, eragile askogatik, oso aproposa da horretarako. Izan ere, hemen, identitate oso indartsua dago, eta hainbat baldintza historikorengatik, nazioartearekin oso lotuta dagoena.