Haragizko erreformak izenburua Jean eta John Comaroff antropologoen “gorputz-erreformak” terminotik abiatuta bururatu zitzaion, liburuan aipatzen duen bezala, “haragia harria baino moldakorragoa” delako. Euskal Herrian kokatzeko eta euskaldun izateko ibilbide pertsonala kontatzen digu, proiekzio kolektiboa baduela eta ibilbide hori haragizkoa dela argi utzita: lurralde den hizkuntza lurralde den gorputzean. “Jean eta John Comaroffek aztertu zuten Hego Afrikako zonalde batean zeuden aldaketak apartheid-aren ostean. Kultura hartan aldaketa politiko asko gertatu zen, eta horrek gorputz praktika diferenteak ekarri zizkien bertakoei, eta nolabait moldatu ziren, subjektibotasuna aldatu zuten gorputzen bidez. Orduan aldaketa horietaz guztietaz hitz egiteko (ekonomikoak politikoak erlijiosoak…) proposatzen dute antropologo horiek gorputz erreformak kontzeptua. Nik hartu eta “haragizko erreformak” jarri diot, nire gorputz erreformak adierazteko, baina iruditzen zait nireez harago proiekzio kolektiboa ere badagoela. Ni antropologoa naiz eta kasu honetan egiten dudana da antropologia ekarri poesiara feminismotik”, azaldu zigun hitzaldi hasieran Estebanek La Sinsorgan.
“Inguratzen gaituzten / paisaiek pertsonek objektuek egiten gaituzte / elkarrekintzarik estuenean” esaten duzu liburuan. Liburuan Basauriko paisaia oso presente dago, Basauriri aitortza egiten diozu. Zer gordetzen du zuretzat Basaurik?
Niretzat liburua maila batean da Basauriri egiten diodan aitortza bat. Aitortza bat. Zergatik? Esaten dudanean Basaurikoa naizela askotan jendeak esaten dizu: “Basauri, espetxea, kuartela, ze gogorra, ze itsusia…”. Orduan iruditzen zait gauza asko daudela holako herrietan, eta bata da edertasunaren inguruan euskaldunok daukagun ideologia: gure baserriak, gure mendiak, itsasoa… Basauri itsusia da (lehen orain baino gehiago esango nuke), baina bizitasun handia dauka, eta, gainera, itsustasun horretan gure Euskal Herriko historiaren parte bat ere badago (industria, inmigrazioa, hirigintza mota bat…). Orduan zeri erreparatzen diogu esaten dugunean leku bat ederra ala itsusia dela? Poema batean hau esaten dut: “Liskarrak, saminak, borrokak agerian uzteko era bakarra edertasunaren gezurra biluztea da” eta asko gustatzen zait hori nabarmentzea. Beste egunean hitz egin nien honetaz unibertsitateko ikasle batzuei eta batek esan zuen gauza bat asko gustatu zitzaidana. Bera Iruñeakoa da eta esaten zuen Iruñean daudela auzo langile asko ere eta berarentzat, eta nik ere erreibindikatzen dut, edertasunaren ideologia Euskal Herrian klasismotik ere baduela. Zeintzuk dira auzo itsusiak? Langileenak, pobretuenak. Edertasun horrek zer tapatzen du? Eta ez bakarrik klasista, gure historia ezabatu dugu, azkenean labe garaiekin egin zutena, suntsitu zituzten eta historia hori desagertu da, fabrika horiek oso garrantzitsuak izan dira gure historian zentzu askotan. Itsusia da, ba bai, eta zer? Askotan esaten dute ere feministak itsusiak garela, ezta?
“Kasu honetan egiten dudana da antropologia ekarri poesiara feminismotik”.
Genealogia linguistikoez arituko gara lehenik. Poema batean aipatzen duzu oso une esanguratsua: txikitan “Gernika” hitzak “u”-rik ez zuela eta, beraz, hor bazela beste hizkuntza bat konturatzean. Zelan oroitzen duzu hasiera hori eta zer zabaldu zitzaizun euskararekin batera?
Gurasoekin joaten ginen irteerak egitera eta hori benetako eszena da, bazkaltzera joan ginen eta Gernikako armarria zegoen “u” barik. Orduan nire amak esan zigun “en vascuence se escribe así”. Txikiak ginen, baina gero hasi nintzenean euskara ikasten hori dana ulertu nuen eta, pixka bat atzera begirako lotsa sentitu nuen, ze, analfabetoa nintzen euskarari dagokionez. Nik esaten dut euskara ikasten hasi nintzenean bizitza aldatu zitzaidala. Franco hil zenean institutuan nengoen, manifestazioak, kontzertuak… Horrek ere aldatzen du zure gorpuztasuna, beste pertsona bat zara hortik aurrera, niretzat izan zen. Hasi nintzen Euskal Unibertsitatera joaten udan, gaztelaniaz ikasi nuen unibertsitatean, baina udan bertara joaten ginen, giro batean sartzen ginen. Politikoki oso momentu inportantea izan zen.
“Diglosia afektiboek gaude jota, hizkuntza asimetrian bizitzen ikasi ez dugu-eta”, esaten duzu poema batean.
Euskaldunak garenok euskaraz hitz egiten dugu batzuekin, beste batzuekin ez, nahiz eta jakin. Gure etxean hiru ahizpa gara, batekin hitz egiten dut euskaraz eta bestearekin gaztelaniaz, eta euskalduna da. Asimetria horiek Euskal Herrian kudeatzen ditugu ahal dugun bezala, hobeto edo txartoago, batzuetan tentsoago, beste batzuetan naturalago.
Liburuan hainbat poema eskaintzen dizkiozu lotsari: lotsa amorru eta amorrua borrokarako pizgarri esaten duzu batean eta idazteko arrazoi duzu beste batean. Zein leku du zure ustez lotsak haragizko erreforma horietan, zeintzuk bide zabaltzen dizkigu eta zeintzuk lausotu edo itxi?
Basauriri buruzko poema baten hasieran irakurtzen dut Eider Rodriguezen Eraikuntzarako materiala liburuaren aipu bat horren inguruan: “Lotsa gainditzen dudanean, urguilu suerte bat sentitzen hasiko naiz herrixka xarmant batean bizi partez halako fabrika fetidoa dagoen lekuan hazteagatik. Madarikazio horretan hezi gara, madarikazioa onartu dugu, madarikazioa maitatzen amaitu dugu eta horrek garaiezin bilakatu gaitu”. Asko gustatzen zait. Hitz egiten hasten zarenean hizkuntza berri bat, ez euskara bakarrik, lotsa pasatzen duzu askotan, baina horregatik ere banaiz euskalduna, lotsa hori pasatu dudalako. Emakume izateagatik ere pasatu dut lotsa. Lotsa sentiarazten digute eta lotsa sentitzen dugu: fisiologia, gorputz irudia, sexualitatea… etengabe sisteman daude egoerak non lotsa sentitzen dugun. Horretaz ere hitz egiten dut une batean. Eta lotsa horri aurre egiteko Andrezaharraren manifestua liburuan hartzen dut ideia bat Eve Sedgwick autore queer feministarena. Oso gogoeta interesgarria du lotsari buruz: esaten du lotsak ematen dizula identitatea, adibidez, emakume identitatea, baina lotsa horri aurre egin ahal zaiola eta buelta eman, performancearen bidez. Orduan performance egiteko modu bat da idaztea, idaztea lotsa horretaz eta izan daiteke ere zerbait egin lotsa horren kontra.
Lotsa sistema ulertzeko korapiloa dela entzun zaitugu behin baino gehiagotan, zer esan nahi duzu horrekin?
Hartzen baduzu, adibidez, “Emakume lotsa” poema. Zeintzuk dira eszena potenteenak lotsa sentitzeko? Sexualitatea, gorputz irudia, fisiologia… Emakume “egiten” zaituzten gauzengatik sentitu behar duzu lotsa. Begiratzen baduzu lotsa momentu horiek zeintzuk diren oso argi ikusten da genero-desberdintasunak nola eraikitzen diren eta zer den emakume sentitzea edo emakume identitatea, oso ondo aztertu daiteke non dauden sistema baten korapiloak eta problemak ikusten noiz sentitzen duten pertsonek lotsa. Ez duzu sentitzen lotsa oso ondo hitz egiten duzulako, sentitzen duzu lotsa emakume bihurtu nahi zaituztenean. Nik gogoratzen dut txikitan kalean egoten ginela eskolako atsedenaldian, plazan, eta derrepente entzuten genituen mutilak barre egiten. Ikusten genuen lurrean, gure hanka artean, ispilutxo bat, kristalean ikusten ziren zure kuleroak eta lotsatu egiten ginen, eurek lotsatu beharrean gu lotsatzen ginen.
“Diglosia afektiboek gaude jota, hizkuntza asimetrian bizitzen ikasi ez dugu-eta”
Onintza Enbeitak duela hiru urte Berria egunkarian idatzi zuen gaztelaniaz alfabetatuta egon arren euskaraz mezuak bidaltzen dizkioten lagunen akatsak ikusteari utzi diola eta haien ahalegina eskertzen ikasi duela. Zu liburuan zuzentzeak suposatzen duen botere ariketaz aritu zara.
Behin online hitzaldi batean txatetik zuzenketa bat egin zidaten: ez zela ahoskatzen [feminísmoa], [femínismoa] baizik. Eta poema bat egin nuen horri buruz. Zerikusia dauka “euskara politarekin”. Hizkuntza minorizatuak direnean gure konplexuak ditugu. Orduan esaten dugu “honek euskara polita du” edo “ze ondo hitz egiten duen”…. Zeintzuk dira euskara polita dutenak? Basaurikoak ez. Nik jada ez dut erabiltzen “euskara polita” terminoa, ikasi dugunon askoren kontra doala uste dudalako. Herri bakoitzean modu batean esaten da eta ondo dago, baina Bilbo Handikoa bazara, gaizki esaten duzu. Nik zuzentzen dut ikasgelan, ikasleei zuzentzen dizkiet lan idatziak (gaztelania eta euskara), baina hezkuntzatik kanpo ez. Poeman jarri nuen Natalia Castroren poema bat: “Aurrean duzunari zuzentzen diozunean frogatzen duzu ulertu diozula, zuzentzea botere ariketa bat da”. Eta hau entzun nionetik oso ondo pentsatzen dut nori zuzentzen diodan, zergatik eta zertarako.
“Euskalduntasunaren teoria maketo baten premian gaude” esaten duzu, zer emango digu teoria maketo horrek euskaldunoi?
Ez dut aldarrikatzen teoria maketoa euskal teoria erabateko moduan. Teoria maketoa da, batez ere, nire posizio hartze bat. Ni Basaurira heldu nintzen bi urterekin, gure ama hemengoa zen eta ni hemengo sentitzen nintzen. Gerora nire lagun izango ziren asko ere bazeuden: koreanoak eta maketoak. Eta bagenituen auzokide batzuk “los vascos” edo “los aldeanos” zirenak. Gu geunden erdian: “maqueto” eta “vasco” horien erdian. Nagusitzen zarenean esaten duzu: “ni ere maketoa nintzen, nire aita Zamorakoa, ni etorri nintzen Burgosetik, etorkin bat naiz”. Posizio politikoa ere bada maketo izatea, gure historiaz kontzientzia hartzeko modu bat, gure oraingoaz ere bai. Feminismoan badago teoria dekoloniala zeinak aurrean jartzen digun Europatik munduko leku askotan zer egin zen eta horretaz ez dugula ez barkamenik eskatu eta gaur egun jarraitzen duela kolonialismoa. Norabide desberdinetako kolonialismoak daude Euskal Herrian (guri hizkuntzaz, politikaz edo kulturaz inposatutakoak ere hor daude, badakigu) eta guztiek izan behar dute lekua irakurketa historiko edo politikoetan. Iruditzen zait teoria maketoa izan ahal dela bide bat esateko: “zer egiten dugu konplexutasun horrekin guztiarekin?”.
Egunkaria itxi zuten unea ere jaso duzu eta aipatu beldurra sentitu zenuela oraindik euskara baino ez zekien zure semearengatik.
Kanpoan nengoen. Goizean altxatu eta telebista piztu nuen eta bat batean Egunkaria itxi zutela ikusi nuen. Oso bakarrik sentitu nintzen. Nik normalean blogetan edo halakoetan ez dut idazten, baina aste hartan Espainiako estatuko batzuei idatzi nien. Sentitu nuen beldurra, nire semeak 6-7 urte zituen eta oraindik ez zekien gaztelaniaz… Gaur egun gertatzen ari dena terriblea da ere, euskararen aurkako epai horiek… Gure historia politikoan mugarri desberdinak daude, publikoak eta pribatuak. Hori askorentzat mugarri bat izan zen.
La Sinsorgako Txoko Feministan duela hilabete batzuk Ekhiñe Eizagirreri izan genuen. Zuk poema bat eskaini diozu atxilotu zuten unean bere lagunek unibertsitatean egindako ekintza poetiko bati.
Italian nengoen, egonaldi bat egiten eta lankide baten mezua jaso nuen argazki batzuk zituenak. Ikasleek kopia erraldoiak egin zituzten Ekhiñeren poemenak eta fakultatea bete zuten. “Justizia fakultatea” izan da poema horri jarri diodan izenburua. Oraindik oilo ipurdia jartzen zait. Unean negarrez hasi nintzen, mundiala iruditu zitzaidan, oso ideia ona. Nik irakurrita neukan Eizagirreren liburua, ezagutzen nuen. Oso ondo pentsatutako ekimena iruditu zitzaidan, beste justizia eredu baten adibide ona.
Ziklo honetan egon den Anari Alberdi ere aipatzen duzu poema batean: “eskerrak ahulak garen” esaldiaren garrantzia eta elkarrekin negar egiteko beharra, etorkizuna elkarrekin eraiki ahal izateko.
Bizitzen ari garen aro berriari aurre egiteko “ariketak” edo planteatzen ditut. Bat negar egitearena. Negar egitearena oso garrantzitsua da. Aurreko egunean bidali zidaten Veronica Gago feministaren biñeta bat, esaten zuena “erresistentzian parte hartuko dut, bai, baina utzidazu negar egiten pixka bat”. Nik ere ideia hori daukat, Euskal Herrian, eta munduan, gertatu dena azken hamarkadetan eta oraindik gertatzen ari dena ikusita, zergatik ez dugu halako ekintza feminista bat egiten? Zientoka emakume plaza batean negarrez, bakarrik negar egin, gero… gero ikusiko dugu zer egin, ze ekintza gehiago… baina lehenengo hartuko dugu tarte luze bat negar egiteko?
“Belar txarrak” poema geure politikaren metafora dela esan duzu. Nahiko zenuke belar txar izan?
“Belar txarrak agerira irteten dira / ez dira erraz erauzten / berriz sortzea dute itxaropen balar”. Belar txarrak izan gaitezen. Gure kontra badoaz ere, berriz jaioko gara. Feminismoarentzat metafora indartsua iruditzen zait.
Elkarrizketa hau Garazi Basterretxea getxoztarrak argitaratu du Pikara Magazinean, eta creative commons lizentziari esker ekarri dugu hona.