Zer dela eta erabaki zenuen arkeologoa izatea?
Egia esanda, betidanik izan dut historia ikasteko gogoa, eta Historia Lizentziatura ikasteari ekin nion Deustuko Unibertsitatean. Nire ideia zen Erdi Aroari lotutako zerbait egitea; gerora, Antzinaroa gogoko izan nuen, baina, azkenean, Neolito garaiari lotutako ikerketa-lan bat egiteko gomendioa egin zidan irakasle batek. Horixe egin nuen eta horrela hasi zen nire arkeologo-ibilaldia. Lan txiki horrekin hasi nintzen materialak ikusten eta indusketak egiten. Txikitako ametsa ez zen arkeologoa izatea, baina ,orain ,bai; nire bizitza, ogibidea eta pasioa da.
Harri-industrian espezialista edo aditua zara. Harriak dira paleolitikoa ezagutzeko modurik onena?
Onenetarikoa da, bai. Egia esanda, harri-industria oso ondo kontserbatzen da eta informazio mordoa ematen digu. Orduan, oso modu ona da horrelako gizarteak ikertzeko. Zer-zelako antolamendu ekonomikoa eta soziala zuten jakin dezakegu; zeintzuk jarduera zituzten; arau sozialak zituzten edo ez, eta euren garapen ebolutiboak ere ikus ditzakegu ere bai. Oso interesgarria da, honen bitartez gauza pilo bat lotzen ditugulako.
Gainera, aztarnategi askotan lan egin duzu azkeneko urteotan, ezta?
Nahikotxotan egon naiz, bai. Orain, Barrikako Aranbaltzan eta Amalda koban nabil lanean, azken hori Gipuzkoan dago. 2006. urtetik 2011. urtera bitartean, Lemoako Arlanpe koban egon ginen; ondoren, baita Askondon eta Atxurran ere. Horiexek dira nagusienak; baina, kolaborazioak eta bestelako gauzak ere egiten ditut beste zenbait lekutan. Adibidez, Afrikan egon naiz azken bi urteotan, baita Txekiar Errepublikan eta Espainiako zenbait lekutan ere. Frantzian ere lan asko egin izan ditut.
Historiaurreko zeintzuk garai aurkitu dituzue?
Euskal Herrian, batez ere Neandertal gizakien garaiari lotutako lanean gabiltza. Nire doktoretza-tesian neandertalen bizimodua eta historia aztertu nituen, eta horixe da interes nagusiena niretzat. Hala, hori ikertzen jarraitzeko lekuak bilatzen ari naiz. Adibidez, Arlanpen Euskal Herriko neandertalen okupazio zaharrenetariko batzuk aurki daitezke, 150.000 urtekoak gutxi gorabehera. Bestelako aztarnategietan aztarna berriagoak topa daitezke, Aranbaltzan bezala. Horretan, orain dela 50.000 urteko aztarnak ditugu; Amaldan duela 45.000 urtekoak... Hala, horri denari esker aztertzen ari gara euren bizimodua eta zer-zelako aldaketak egon ziren garai horretan kliman, paisaian, animalietan eta baita euren jokamoldeetan ere.
Eta zer-zelako aldaketak egon ziren?
Oso interesgarria da, beti pentsatu izan da neandertalek bizimodu oso monotonoa zeukatela, ez zirela gai aldatzeko edo egoera berrietara moldatzeko. Horregatik, askok diote horixe izan zela euren iraungipenaren arrazoietako bat. Ostera, euren artean benetako aldaketak egon zirela ikusten ari naiz ni. Ehizatzeko tresnak garatu zituzten; hasieran ez zuten horretarako tresna berezirik, baina, Erdi Paleolitoaren amaieran agertzen hasi dira, oso ondo egindakoak gainera. Bestalde, hasieran erabiltzen zituzten gailuak nahiko handiak ziren, eta, amaieran, tresna gero eta txikiagoak egiten zituzten. Hori dela eta, pentsa dezakegu, hasiera batean, antolatzeko modu oportunista zutela eta azkenean jokabide planifikatua zutela, lurraldera egokitzen ziren. Dimako Axlor aztarnategia oso interesgarria da hori ikusteko. Bertan, 8 maila dituen segida estratigrafikoa dugu, neandertalen aldaketa kulturalak ikusteko aukera ematen diguna.
Zer motako harri-piezak aurkitu dituzue?
Denetarik. Niretzat aurpegi bikoak dira deigarrienak, oso politak dira. Mousteriar puntak ere ikusgarriak dira, oso ondo eginda daude eta ehizan dabiltzala datorkit burura horiek ikusterakoan. Hala ere, mikrolitoak dira gehien gustatzen zaizkidan piezak. Euro biko txanpon baten tamaina zuten nukleoak erabiltzen zituzten neandertalek, eta hortik zentimetro inguruko piezak ateratzen zituzten. Hori oso interesgarria da; gainera, ez dira topatzeko errazak.
Zertarako erabiltzen zituzten horiek?
Harri-tresnen erabileraren aztarnak ikertzen ditut nik, eta ikusi nuen gehienbat ebakiak egiteko erabiltzen zituztela. Hasieran uste nuen prezisiozko ebakiak egiteko zirela, baina, baliteke, halako pieza txikiak egitea ez zeukatelako horrenbesteko materialik; aurrezteko estrategia egon zitekeen horren atzean.
Erreminta generikoak edo espezializatuak egiten zituzten neandertalek?
Denetarik egiten zuten. Aurpegi-bikoak bezalako tresneria masiboa nahiko generikoa zen aktibitate bortitzak egiteko, animalien buruak mozteko, adibidez. Hala ere, badaude oso espezializatuak zirenak: karrakailuak egiten zituzten larrua lantzeko eta zulatzaileak zuloak egiteko. Dena den, normalean tresneria denetarik egiteko erabiltzen zuten.
Eta zein material erabiltzen zuten erreminta horiek guztiak egiteko?
Euskal Herrian, suharria erabiltzen zuten, gehienbat. Gainera, leku askotan aurkitzen da hori inguruotan, eta eremu horien inguruan metatzen dira aztarnategi arkeologikoak. Bizkaian, nabarmentzekoa da Barrikako flyschetik ateratako suharria; hori da gehien erabiltzen zuten materiala. Hala ere, bestelakoak ere hartzen zituzten, berbarako kuartzita, kuartzoa, lutita eta arroka bolkanikoa. Garai zaharrenetan, lutita erabiltzen zuten gehien, orain dela 150.000 urte; baina, ondoren, material hori baztertzen hasi ziren, erabiltzeari uzten. Gerora, Neolitoan, beste arroka batzuk ere erabiltzen hasi ziren, baina, bestelako gauzak egiteko, berbarako aizkorak, errotak...
Kulturaren arabera, erreminta mota bat edo bestea aurki daiteke? Zerk ezberdintzen ditu?
Aldaera izugarriak ikusten dira. Neandertalen azkenengo kultura Euskal Herrian Châtelperrondarra da. Horretan aldaketa izugarria ikusten da. Aurreko garaietan bereziki tresneria masiboa egiten zuten; Châtelperron aldian, berriz, bat-batean, karrakailuak eta punta-garrodunak agertzen dira eta bestelako tresnak egiteko moduak ere aldatzen dira. Ez dute zerikusirik aurrekoekin, aldaketa sakon batzuk egon zirela dirudi. Batzuek diotenez, gure espezieak, Homo Sapiensak, egin zituen pieza horiek. Baina, horiek Europa ekialdean zeuden garai horretan, eta, agian, neandertalek eurekin kontaktua izan zuten; horregatik gauzak egiteko moduak aldatu zituzten.
Ingurukoak ez diren materialak aurkitu dituzue aztarnategietan? Zer esan nahi du horrek?
Bai, baina ez asko. Oso gutxitan eta oso deigarria da. Berangoko Agirremendi aztarnategian bai agertu ziren kanpotik etorritako suharriak. Badirudi bidaiatu zuen neandertalen talde batek beraiekin eramaten zituztela tresna horiek eta bertara heldutakoan beste batzuk egin eta zaharrak utzi zituztela. Hori izango litzateke jokaera normalena, zureak eraman eta gero aldatu, baina hori oso gutxitan ematen da Paleolitoan. Ostera, Kalkolitoan bai ikus daitezke bestelako materialak; garai horretan badirudi trukaketa edo material-trafikoa bazegoela.
Harri-piezak aurkitzeaz gainera, labar-margoak aurkitu dituzue inguruotan?
Duela gutxira arte, labar-artea zuten oso koba gutxi zeuden Euskal Herrian. Diego Garate arkeologoarekin ikertzen hasi nintzen talde batean eta oso deigarria egiten zitzaigun hori: Euskal Herria oso okupatuta egon zen Goi Paleolitoan, eta oso arraroa zen mota horretako margorik ez egotea. Orain dela gutxira arte, lau koba zeuden Bizkaian labar-artearekin: Bentalaperra, Rincon, Arenaza eta Santimamiñe. Orain, berriz, askoz gehiago daude, hamabiren bat edo. Hala ere, oraindik leku asko daude aztertzeko. 2011n aurkitu genuen lehenengoz beste koba bat: Askondo, Mañarin. Bertan Gravettiar aldiko zaldi batzuk daude, Euskal Herriko zaharrenetarikoak. Hortik tiraka, beste leku batzuk topatu ditugu.
Zer ikas daiteke labar-arteagaz?
Aldaera kulturala; Madelein aldiaren hasierakoa ez da amaierakoaren berdina, eta Gravettiar aldian egiten zena ez da Madelein aldian egiten zenaren antzekoa. Hala, aldaketak ikusten dira. Gainera, euren mundu sinbolikoa ere aztertzeko baliagarria da. Oso zaila da horren denaren esanahia aurkitzea, ez dugulako loturarik gizarte horiekin; baina, teoriak egon badaude. Hala ere, azken urteotan, hori dena beste modu batera aztertzen hasi gara: euren norma teknikoak eta kulturalak ikertuz, horiek egotekotan, esan genezake bazituztela zentzu estetiko, sozial eta kulturalak.
EAEko aztarnategi gehienak leizeetan izan dira?
Bai; kobetan eremu mugatua dago gauzak aurkitzeko. Ostera, aire zabalean zaila da jakitea nondik hasi. Gainera, arkeologo askok diote ezinezkoa dela aire zabaleko aztarnategi bat ondo kontserbatzea, hainbat arazo direla eta. Hala ere, gero eta gehiago gara aire zabalean industera ausartu garenak; nahitaez egin behar dugu hori, haitzuloetan egiten zena ez zelako aire zabalean egiten zenaren berdina. Aire zabaleko aztarnategietan ondare-arazoa ere badago; horiek aurkitzen ez baditugu desagertuko dira. Gure inguruko ibar gehienak eraikinez josita daude; seguruena da aztarnategi asko galduta egotea dagoeneko.
Historiaurreko zeintzuk kultura egon dira Euskal Herrian?
Hutsune handi bat dago hemen: Behe Paleolitoa. Horixe da gizakiaren kulturarik zaharrena, baina ez dago horren aztarnarik gurean. Zantzu isolatuak aurkitu dira, baita Uribe Kostan ere, Getxoko Zientoetxen edo Leioako Kurkudin, adibidez. Gauza solteak aurkitu dira, baina ez dago aztarnategi argirik. Burgos aldeko Atapuercan edo Iruñeko inguruan badaude, baita Frantzia mendebaldean ere, baina hemen oso zaila da hori aurkitzea. Nik uste dut gure helburuetako bat hori aurkitzea izan beharko lukeela. Behe Paleolitoa oso aberatsa da hemen, Neanderthalen garaia. Aztarnategi asko dago, kobetan zein aire zabalean. Hala ere, Goi Paleolitoa aurki daiteke gehienbat gurean. Gainera, azken aldian teoria bat aztertzen ari gara; Gravettiar aldiko kultura ezberdinak daude, eta horietako bat agian Euskal Herrian sortu zela uste dugu. Hori aztertzen ari gara... halako arrastoak ikertzen gabiltza hori egia den edo ez ondorioztatzeko.
William Fitzhugh antropologo estatubatuarra Uribe Kostan egon zen ekainean. Bere ustez, bertoko aztarnategiak oso garrantzitsuak dira neandertalen eta Homo Sapiensen arteko talka ezagutzeko...
Oso garrantzitsua da Châtelperrondar aldiko aztarnak ditugulako; baina, ez dakit talka ikusiko dugun. Dena den, azkenengo neandertalak ikertzen ari gara, eta, modu horretan, jakin ahal izango dugu zergatik desagertu ziren. Tamalez, momentuz ez dugu aurkitu Homo Sapiensek Aurignac aldian utzitako aztarnategirik. Dena den, ez dut aukera hori baztertzen. Uribe Kosta aztarnategi erraldoia da, aukera handiak daude hemen, baina arriskuan dago.
Arriskua aipatu duzu... zer dela eta?
Normalean, obra bat abiarazten denean, ez da arretarik ipintzen egon litekeenari. Zaila da oreka topatzea, garapena garrantzitsua da, baina, aldi berean, arrasto arkeologikoak zaintzea ere beharrezkoa da. Gure lana da aztarnategiak non dauden esatea eta, txikizioak egitekotan, horiek salatzea. Azken urteotan horretan gabiltza, baina, ez sistematikoki. Uribe Kostak horixe behar du: informazio dena sistema geografiko batean batzea, indusketak egitea, eta horrekin karta arkeologiko bat osatzea. Hori egin ezean, edozein obra egitean, arriskua egongo da aztarnategiak hondatzeko eta galtzeko.