"Idealismoa pixka bat kamustuta dago"

Soldaduskari uko egitearen testuinguruan espetxean egotea erabaki zuten sei pertsonaren bizipenak eta hausnarketak ditu ardatz dokumentalak. Aspaldiko kontuak dira, zergatik orain?

Arrazoi nagusia da 2012an Iruñeko kartzela eraitsi zutela eta irudikatu nahi izan zela intsumisoen erresistentzia. Euskal Herriko intsumiso preso gehienak kartzela hartan egon ziren, eta ez Euskal Herrikoak bakarrik. Espainiako Estatuan ere, alde ikaragarriarekin, Iruñeko kartzela izan zen preso gehien hartu zuena. Horren arrazoi nagusiak bi dira: batetik, Nafarroako Auzitegiak oso gogor zigortzen zituen intsumisoak, sistematikoki, zigorrak ezartzeko zuten malgutasunaren barruan. Mugimendu berezi bat sortu zen, eta Iruñeko gazteak oso serio planteatzen hasi ziren nola egin aurre injustizia horri. Konturatu ziren Estatuak zigortu egiten zituela, kartzelara bidaltzen zituela, baina sartu orduko hirugarren gradua ematen zieten eta kalean bizimodu normala egiten uzten zieten, espetxean lo eginez. Eta esan zuten: "Sistematikoki zigortzen gaituzue eta gainera jendeak egunero kalean ikusiko gaitu? Uko egingo diegu zuek emandako abantaila horri, planto egingo dugu, ez gara kartzelara itzuliko lo egitera, eta horrela sartu beharko gaituzue banaka-banaka denok kartzelan". Oso erabaki kolektibo gogorra izan zen, sakrifizio handia zen, jendeari beldurra ematen zion kartzelan sartzeak… Zure bizitza galtzen zenuen; ikasten ari bazinen, ikasketak; lanean bazeunden, lana. Esaterako, Juan Kruz Lakasta Euskaldunon Egunkarian zegoen lanean eta han esan zioten "lasai, kartzelara bazoaz plaza gordeko dizugu". Baina noski, soldata galtzen zen eta abar. Kontuak kontu, estrategia horren alde antolatu ziren eta Iruñeko kartzela jendez bete zen.

Hori Nafarroan baino ez zen gertatu?

Gipuzkoara zabaldu zen pixka bat, baina jendeak ez zuen beharra ikusi, "ez gaituzte kartzelara bidaltzen, ba hobeto, hobeto egin daiteke borroka modu horretara". Baina Iruñekoek esan zuten ezetz, ez zutela nahi Estatuaren abantailarik. Eta Iruñeko kartzela bete egin zen, momentu batean intsumisoz gainezka egon zen, 160 egotera iritsi ziren; sinbolo bilakatu zen. 2012an administrazioak kartzela botatzea erabaki zuenean, intsumiso batzuk bertara sartu eta irudiak grabatu zituzten. Gaizka Arangurenek esan zuen "eta irudi hauek baliatzen baditugu dokumental bat egiteko?". Proiektua hozkailuan egon zen hainbat urtez, eta 2016an Gaizkak deitu eta proposamena egin zidan. Baietz esan nion.

Hasierako galderaren ildotik, momentu egokia da dokumentala ateratzeko?

Uste dut, Euskal Herriaren historiari dagokionez, zinemak zor ikaragarria duela. Euskaldunok ez dugu gaitasunik eduki ezer kontatzeko, apenas. Telebistak lan pixka bat egin du eremu horretan, baina zinemak ez. Pentsa XX. mendeko borrokez: Euskaldunako ontziolena, Euskaldunon Egunkariaren eta Eginen itxiera, Burgosko epaiketa… Euskal Herriko historia hurbilean dozenaka gertaera, euskaldunok kontatu ez ditugunak, ez dugulako eduki gaitasunik. Hori asko aldatu da digitalizaziorekin, teknologia digitalak askoz ere baliabide merkeagoak eskaintzen ditu historiak kontatu ahal izateko, ikuspegi zinematografiko batez. Zinegile askok, edo zinegileak ez ginen baina zinegile egin garen batzuek aukera ikusi genuen historia kontatzen hasteko, pantaila handira eramateko. Eta geure buruari buruzko gogoetatxoa bat egiteko. Eta noski, hori bizi izan ez zuten guztiei kontatzeko. Dokumentalean azaltzen dena duela 25-30 urte gertatu zen, jende askok zerbait entzun du gaiaz baina… Film honek aukera ematen du hura ezagutarazteko. Hori bai, dokumentala egiten hasi nintzenean neure buruari erronka bat jarri nion: "Ez dezagun egin gauza bat, nola esan, laudoriozkoa, irakurketa triunfalista bat". Intsumisook (ni ere izan nintzen) badugu sentsazioa garaipen txiki bat lortu genuela, baina hortik aldendu nahi nuen. Intsumisoen gogoeta hori gaur egungora ekarri nuen, eta intsumisoa izateak, gaur, zer esan nahi duen galdetu. Zer bilakatu den orduko mugimendua, non dagoen jendea… Uste dut dokumentalaren bertuterik handienetakoa hori dela. 

Orduko borroken erromantikotasuna galdu dugu?

Ez nago seguru. Uste dut erromantikotasuna egon badagoela, gure ahoetan, eta jendearen bizitzetan nahiko sentimendu naturala dela. Baina iruditzen zait idealismoa pixka bat kamustuta dagoela. 90eko hamarraldian gazteok sentitzen genuen botere handia genuela. Kaleak gureak zirela sentitzen genuen, kaleak betetzen genituen, kasik etengabe geunden kalean. Auto-afirmazio gaitasun handia geneukan. Eta espektatiba handiak mundua aldatzeko. Hori galdu dugulakoan nago.

Zergatik?

Arrazoi askorengatik. Baina badago bat, nabarmentzekoa dena: administrazioak eta alderdi politikoek, erakundeek alegia, asmatu dute joko politikoa monopolizatzen. Gaur egun politika oso erakundeen esku dagoen gauza bat da. Ikusten da, azkeneko urteetan adibidez, okupazioarekin. Administrazioek hustu egin dituzte gune okupatuak. Jendea kaletik desagerrarazi dute, eta jendea kalean ez badago, telebistari begira badago, etsipena nagusitzen da. "Ezin dugu ezer egin". Podemosen Sí se puede hura horretara zetorren, horri erantzutera. Baina uste dut Euskal Herrian nagusitu egin dela etsipen sentimendu hori. 

Dokumentalean parte hartu duten intsumisoek lortutzat ematen dute espetxean geratzeko hartu zuten erabaki haren helburua?

Espetxean geratu zirenen baitan nagusitzen den sentimendua harrotasun handia da. Emaitzari dagokionez, irabazi zuten edo ez zuten irabazi… Tira, uste dut beraiek sentitzen dutela borrokaren parte txiki bat irabazi zutela. Orain, gazteen bizitza, Euskal Herrian eta Estatuan, errazagoa da. Garai batean, 18 urterekin soldaduskara joan behar zenuenean, kristoren putakeria egiten zizuten, argi eta garbi. Oraingoek ez dute hori jasan behar, eta hori, berez, garaipena da. Bestalde, mugimendua antimilitarista zen, mundu desmilitarizatu baten ideia eta asmoa zuten, gerrarik gabeko mundua. Eta zentzu horretan, beraiek kontziente dira galdu egin zutela, edo porrotean segitzen dugula. Gainera, oso itxura txarra hartu du kontuak. Dokumentalaren zati handi batean horri buruzko gogoeta egiten da. 

Esan duzu euskaldunok ez dugula gaitasunik izan gure historia kontatzeko, eta alderdi teknikoak aipatu dituzu. Bestelako faktorerik badago, bestelako oztoporik izan dugu?

Alderdi teknikoak baino, ekonomikoak aipatu ditut. Zinea beti da garestia, orain ere bada. Dena dela, uste dut Euskal Herrian guztia falta izan dela, ez gaitasun ekonomikoa bakarrik. Ikuspegi estrategikoa,  borondate politikoa… Eta dena dago kontatzeko. Lehen Mundu Gerra, euskalgintzaren sorrera… Zer garen, azken batean.  

Honek denak lotura du zorioneko errelatoaren borrokagaz. Hain zuzen ere, euskal gatazkak oso bestelako kutsua hartu duenetik pil-pilean dagoen borroka. Ez dakit horren barruan kokatzen ote duzun Bi urte, lau hilabete eta egun bat dokumentala.

Bai. Askotan galdetu didate "zein da dokumentalaren eta erreportajeen arteko desberdintasuna?". Desberdintasuna da telebistarako erreportaje batean zu saiatzen zarela pixka bat inpartziala izaten, alde eta kontrakoak jarri eta konta dezatela berena. Dokumentalean, aldiz, egiletza bera agertzen da, egile batek bere ikuspegitik kontatzen du berea. Disimulurik gabe. Nik dokumental honetan intsumisioaren alde egiten dut nabarmen, ez da pertsona bakar bat ere agertzen intsumisioaren kontra edo soldaduskaren alde hitz egiten. Ez dut bilatu ere egin. Nire historia bilatu dut, nire sentimenduen eta nire pentsamenduaren arabera kontatzea. Horrek egiten du errelatoa. Norberak historia bere modura kontatzea. Askotan esan zaigu ezetz, errelatoa kontatzen digutela horrela izan zelako, eta ez da egia. Bakoitzak bere modura kontatzen du. Orain, adibidez, Patria telesailaren kasuan ikusten ari den bezala. 

Egin behar nizun hurrengo galderari aurrea hartu diozu, bada...

Bai, kar kar. Nik Patriaren lehen bi atalak ikusteko lana hartu nuen, eta harrituta geratu nintzen noraino den aldebakartasun handiko kontakizuna, eta beste aldearekiko oso gezurtia eta manipulatzailea. Iruditzen zait premiazkoa nork berea kontatzea, eta hori da aniztasuna. Arazoa da beraien gaitasun ekonomikoagatik eta sen estratikoagatik zein ondo kolokatzen dizkiguten historiak. Horregatik esan dizut euskaldunok beharko genukeela erakunde bat, edo erakunde-multzo bat, oso engaiatuta gure errelatoarekin eta gure duintasun kolektiboarekin. Horri aurre egiteko. Baina Euskal Herrian hori ez da egon eta ez dago. Edo hitz egin dezadan garbiago: Jaurlaritzak egin behar luke lan bat, pentsatzeko zinemak zer egin dezakeen errelatoa pixka bat orekatze aldera, baina Jaurlaritza ez dago kirol horretan, beste lehentasun batzuk ditu. 

Patria aipatu dugunez gero… "Aberri" kontzeptuaz hausnartu duzu beste lan batzuetan. Ezaguna da, bestalde, hemen dagoen gatazka politikoak eragin handia izan duela zure ibilbidean.

Bai, izugarri. Gatazka politikoaren erdi-erdian jaio naiz, eta askotan esaten dut ez daukadala ideologia bat nahi dudalako, ezinbestean dudala, derrigorrez. Eta ideologiak adar asko dauzka. Bat da nola kolokatzen dituzun kontzeptu politikoak, baina beste bat da nola kolokatzen dituzun sentimenduak, nola kolokatzen dituzun gertatzen zaizkizun gauzak, zure lagunei gertatzen zaizkienak… Unibertso ideologiko-emozional horrek bilakatzen gaitu garena. Eta ni oso baldintzatuta nago, baina era berean saiatzen naiz besteei entzuten eta ulertzen, niretzat "sufrimendu" hitzak oso konnotazio indartsuak dituelako. Norbaitek esaten badit sufritu egin duela berehala egiten dut konexioa harekin, berdin dit zer alderditakoa den. 

Eta zer adierazten dizu "aberri" berbak?

Niretzat aberriaren ideia oso lotuta dago emantzipazioarekin. Hau da, niretzat aberria oso lotuta dago aberriaren ukoarekin. Nire aberriaren ideia oso diferentea izango litzateke bere baitan, edo bere gainean, uko bat ez daukan aberri batean biziko banintz. Italiarrak eta espainiarrak, Pirinioetara Tourrera joaten diren horiek beraien banderekin... Horrek ez du zentzurik, harrotasuna agertzea harrotasuna agertzeagatik, besterik gabe. Pentsatzen duzulako bestea baino hobea zarela, edo handiagoa, edo zaharragoa... Aberria askatasunaren aldeko borroka bat da, eta horrela baino ez du zentzurik. Hortik aurrera, niretzat aberria ez da ezer. Jende-multzo bat. Iruditzen zait bandera guztiak direla trapuak, eta nahi nuke nirea ere trapua izatea, baina horretarako trapu hori gordeta dagoen kaiolatik atera beharko genuke.   

Zuk esanda: "Literatura leku txarra da politika egiteko".

Bai, oso txarra da.

Egin duzu, hala ere?

Politika esaten dudanean partidismoa esan nahi dut.  Esan nahi nuena da ezin duzula egin artefakto literario bat etsaia suntsitzeko asmoz. Badago literatura bat, manikeoa, zeinaren helburua den arerio politikoa toki txarrean uztea. Azken batean literaturan badago logika bat, oso zaila eta aldi berean oso ederra dena: zure pertsonaiak maitatu egin behar dituzu, hala eginez soilik isla dezakezulako pertsonen artean dagoen konplexutasuna. Nobela horretarako da, pertsonen konplexutasuna erakusteko. Gure baitan bizi den bi aldeko pertsona hori, ona eta gaiztoa, zintzoa eta kabroia. Saiatzen bagara guretzat etsaia den norbaiti munstro baten ezaugarriak egozten… "Ikusten? Munstroa da, horregatik dago nire kontra politikan". Hori da literatura manikeoa. Baina hori literaturaren logikaren kontrakoa da, idazleak pertsonaiak kokatu behar ditu istorio batean, eta errespetuz tratatu, jendeak ikus dezan pertsona guztien baitan dagoela konplexutasuna. Horregatik iruditzen zait Patria hain tamalgarria. ETAk hil duen gizon baten emaztearen ikuspegitik telesail bat egiteak ez du ezer txarrik, abiapuntu perfektua da kristoren telesaila egiteko. Baina historia eraikitzen hasten zarenean, emakume horren aurkakotasun politikoan dagoen jendea eraikitzeko orduan gustu apur bat eduki beharra dago, eta sen komun pixka bat. Arerio politikoa, hitz egiten duen bakoitzean, ia zaunka egiten erakusteak ez du inolako interesik niretzat.

Zuk zeuk itzuli zenuen gaztelaniara Gerra txikia zure eleberria, eta antza denez aldaketa nabarmenen bat egin zenion.

Asko kostatzen zait lan bat amaitutzat ematea. Aurreko astean, gure ekoizleak Bi urte, lau hilabete eta egun bat dokumentalaren azpitituluak frantsesez ateratzeko enkargua egin zidan, eta beste pelikula bat atera da, diferentea. Oso gauza gutxi aldatu ditut, baina frantsesezko azpitituluekin ikusiko dutenek beste pelikula bat ikusiko dute. Ezin izan nion aldatzeko tentazioari eutsi. Gerra txikia nobelarekin berdin pasatu zitzaidan. Itzultzen ari nintzen eta pentsatu nuen: "Pasarte hau ez da on-ona, eta honela itzulita hobeto dago; tira, egin dezadan, azken batean nire liburua da". Euskarazko liburuan protagonistak eta bere maiteak ez diote elkarri musua ematen, eta gaztelaniazkoan bai. Liburua berdina da, baina… Elkarrizketak egiten dizkidatenean ere galderak egiten dizkidate eta erantzuna ezagutzen dut aurrez emanda dudalako, baina aldatzea gustatzen zait. Azken batean, sortzea nire pasioa da eta gauza bat egiten duzunean, pelikula bat edo liburu bat, sormenaren parterik zailena, eta politena, horixe da, amaiera. Izugarrizko plazera da aldaketa txiki bat egin eta hobeto dagoela sentitzea. Niretzat droga bat da hori.